Dęblin – Obóz jeniecki

Pierwsi jeńcy wojenni pojawili się w obozie utworzonym na terenie twierdzy dęblińskiej już w październiku 1939 r. Byli to żołnierze rozbitej pod Kockiem Grupy Operacyjnej Polesie (Kock). W latach 1940-1941 w twierdzy przebywała grupa Francuzów, Holendrów, Luksemburczyków i Belgów wziętych do niewoli na froncie zachodnim. W lipcu 1941 r. powstał Stalag 307, mieszczący się w Cytadeli, Forcie VII i na stokach Reduty Balonna. Przez pierwsze dwa lata istnienia przebywało w nim rotacyjnie ok. 200 tys. radzieckich jeńców wojennych. Przez cały czas istnienia obozu działała tajna organizacja jeniecka, dysponująca nawet radiostacją. Jej celem było organizowanie ucieczek jeńców – wybitnych specjalistów wojskowych. Wielką pomoc w przerzucie uciekinierów wyświadczyli kolejarze węzła dęblińskiego, którzy przemycali ich w tendrach parowozów (było kilkadziesiąt takich przypadków). Poza tym w okolicach lasów parczewskich, kockich i okrzejskich działał oddział partyzancki „Serafina”, którego podstawowym zadaniem była pomoc jeńcom uciekającym z obozu. Była jednakże i druga strona medalu: celem funkcjonującej w obozie komórki Abwehry o kryptonimie „Zeppelin” było wyławianie osób skłonnych do kolaboracji. W wyniku tej działalności utworzono wielotysięczne legiony: azerbejdżański, ormiański, tatarski, mongolski, kaukaski i inne. Ich żołnierze po odpowiednim przeszkoleniu, umundurowaniu i uzbrojeniu, pełnili na miejscu funkcję strażników obozowych, a na froncie i tyłach służbę pomocniczą.

Na przełomie września i października 1943 r. stalag opróżniono z jeńców radzieckich (nieliczni pozostali pełnili służbę pomocniczą). Ich miejsce zajęło ok. 16 tys. internowanych oficerów włoskich tzw. Armata Italiana in Russia (przeważnie z piechoty, w tym jednostek alpejskich oraz lotnictwa, poza tym ponad 100 kapelanów). Włochom pozostawiono ordynansów, a niektórym oficerom wyższym także adiutantów. Pod koniec listopada 1943 r. internowanym przedstawiono ofertę: albo podejmą dobrowolną współpracę z Niemcami lub przyłączą się do wojsk Mussoliniego w tzw. Republice Salo, albo stracą status internowanych i staną się jeńcami wojennymi. Około 20 procent Włochów poszło na współpracę i zostało zwolnionych, resztę pozostawiono w obozie, który w lutym 1944 r. przemianowano na Oflag 77. Ostatecznie jeńców włoskich spotkał podobny los co jeńców radzieckich: głód, choroby zakaźne, egzekucje. Nie odkryto dotychczas ich grobów; przypuszcza się tylko, że mogą znajdować się na Reducie Balonna i w Forcie VII. Oflag 77 został wyzwolony 26 lipca 1944 r.

Poza wspomnianymi obozami na terenie twierdzy funkcjonował od października 1941 r. do kwietnia 1942 r. Stalag 237 (XVII D). Szacuje się, że na terenie dęblińskich obozów jenieckich zginęło około 80 tysięcy ludzi (w tym ok. 5000 Włochów) – większość została zamordowana albo umarła z głodu lub chorób.