Gross-Rosen – Państwowe Muzeum w Rogoźnicy

Gross-Rosen, obóz koncentracyjny działający od sierpnia 1940 do lutego 1945 r. na leżącym wtedy w granicach Niemiec Dolnym Śląsku, niedaleko miejscowości o tej samej nazwie (pol. Rogoźnica). Początkowo Gross-Rosen stanowił filię KZ Sachsenhausen, w maju 1941 r. uzyskał jednak status samodzielnego obozu koncentracyjnego. Przez pierwsze lata był to stosunkowo niewielki obóz. Więźniów zatrudniano do pracy w pobliskich kamieniołomach granitu będących własnością SS-Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH (DESt). Na przełomie lat 1943/1944 przystąpiono do intensywnej rozbudowy obozu, założono wtedy lub przekazano pod administrację komendantury obozowej ok. 100 obozów filialnych na terenie Dolnego Śląska, Sudetów, Ziemi Lubuskiej oraz Saksonii. W fazie największego rozwoju, pod koniec 1944 r. w Gross-Rosen osadzonych było około 78 tys. osób. Więźniów zatrudniano w zakładach przemysłowych oraz kamieniołomach należących do SS lub wynajmowano ich prywatnym przedsiębiorcom, w tym również wielkim niemieckim koncernom przemysłowym, takim jak Siemens, Krupp, I.G. Farben, czy Daimler Benz. Większość owych przedsiębiorstw produkowała na potrzeby armii niemieckiej. Jedną z filii Gross-Rosen była również fabryka broni Oskara Schindlera w czeskim Brněncu (niem. Brünnlitz), do której niemiecki przedsiębiorca ściągnął ponad 1 tys. więźniów ze zlikwidowanego obozu Kraków–Płaszów, ratując ich w ten sposób od śmierci.

Skład obozu pod względem narodowościowym zmieniał się w ciągu lat. W sumie najliczniejszą grupę więźniów stanowili Żydzi. Masowe transporty Żydów zaczęły przybywać do Gross-Rosen poczynając od jesieni 1943 r. W sumie między październikiem 1943 a styczniem 1945 r. do Gross-Rosen trafiło około 60 tys. Żydów. Część z nich stanowili więźniowie dawnych obozów pracy na terenie Dolnego Śląska włączonych do kompleksu obozowego Gross-Rosen. Przeważali wśród nich obywatele polscy oraz węgierscy, choć w obozie osadzono również pewną grupę Żydów z krajów Europy Zachodniej i Południowej. Kolejną co do liczebności grupę stanowili Polacy. Tylko część z nich trafiła do obozu z przyczyn politycznych, pozostali były to osoby z łapanek, zatrzymani w ramach akcji odwetowych, robotnicy przymusowi, ludność cywilna z powstańczej Warszawy oraz osoby aresztowane w innych okolicznościach. W obozie przetrzymywano także wielu obywateli ZSRR (wśród nich wielu jeńców wojennych) oraz więźniów innych narodowości, w tym Niemców, Austriaków, Luksemburczyków, Belgów, Holendrów, Francuzów, Czechów oraz Słowaków. Wielu z nich było więźniami politycznymi, m.in. zatrzymanymi w ramach akcji „Noc i mgła” (Nacht und Nebel). W porównaniu do innych nazistowskich obozów koncentracyjnych, stosunkowo wysoki procent osadzonych stanowiły kobiety.

Śmiertelność w obozie była bardzo wysoka. Więźniowie umierali z wyczerpania, głodu, w wyniku epidemii i na skutek złego traktowania. W obozie przeprowadzano również egzekucje. Niezdolnych do pracy odsyłano do innych obozów koncentracyjnych oraz obozów zagłady, w tym do Auschwitz-Birkenau. Liczbę ofiar obozu, łącznie z osobami, które zmarły podczas transportów ewakuacyjnych zimą 1945 r. szacuje się na 40 tys.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. przystąpiono do ewakuacji KL Gross-Rosen oraz jego filii. Większość więźniów, zwłaszcza podobozów, pędzono tygodniami na piechotę, w wyniku czego bardzo wielu straciło życie. Armia Czerwona wkroczyła do obozu macierzystego 13 lutego 1945 r.

Szacuje się, że przez kompleks obozowy Gross-Rosen przeszło w sumie około 125 tys. więźniów, w tym ponad 60 tys. Żydów. 

Z zabudowań i instalacji dawnego obozu macierzystego zachowały się brama obozowa, fragmenty ogrodzenia, fundamenty baraków oraz wież strażniczych, drogi wewnętrzne obozu oraz część krematorium polowego.

Zofia Wóycicka