Iłża – cmentarz i pomniki

Miejscowość położona na południe od Radomia. We wrześniu 1939 r. okolice Iłży stały się terenem zaciekłych walk toczonych przez grupę operacyjną gen. Stanisława Skwarczyńskiego (niepełne trzy dywizje piechoty: 3, 12 i 36), wchodzącą w skład Armii „Prusy”, z nacierającymi wojskami niemieckiego 15 Korpusu Lekkiego 10 Armii. Zgrupowanie polskie zostało okrążone 7 września właśnie pod Iłżą. 8 i 9 września rozegrała się bitwa, w której celem strony polskiej było powstrzymanie wojsk niemieckich, aby umożliwić całej grupie dojście do Wisły. Samej Iłży przed natarciem niemieckiej 3 Dywizji Lekkiej broniły oddziały polskiej 3 Dywizji Piechoty Legionów. W wyniku tych walk marsz sił niemieckich na południe został opóźniony o dwa dni, jednak grupa gen. Skwarczyńskiego została rozbita i w rozproszeniu wycofała się za Wisłę. W walkach pod Iłżą poległo ok. 150 polskich żołnierzy, ok. 500 zostało rannych. Straty niemieckie były mniejsze, choć również znaczne.

Wkrótce po klęsce wrześniowej powstały w Iłży polskie organizacje konspiracyjne. Od listopada 1939 r. działał ZWZ/AK, stając się wkrótce najsilniejszą organizacją konspiracyjną. Oprócz ZWZ działało wiele innych organizacji, w tym Organizacja Orła Białego (włączona następnie do AK) i Bataliony Chłopskie. Tereny powiatu iłżeckiego stanowiły dogodny teren dla działań dywersyjnych i partyzanckich. Pierwszy oddział partyzancki powstał już w 1941 r. Nasilenie działalności dywersyjnej i partyzanckiej nastąpiło w 1943 r. Jesienią tego roku drobne grupy partyzanckie AK zostały złączone w jeden większy oddział pod dowództwem Antoniego Hedy „Szarego”. Ożywiona działalność konspiracyjna i dywersyjna wywołała represje niemieckie, m.in. w styczniu 1940 r. aresztowano kilkuset członków Organizacji Orła Białego, spośród których 360 zostało zamordowanych w lutym 1940 r. 29 czerwca 1940 r. rozstrzelano koło Skarżyska-Kamiennej 760 osób. Oprócz aresztowań i masowych mordów dokonywano także pacyfikacji wsi, często paląc żywcem ich mieszkańców (np. Bór Kunowski, Mołdawa, Wólka Modrzejowa, Zawałów, Dębowe Pole, Borsuki, Gębice, Rzuchowiec).

Tadeusz Rutkowski