Jedwabne – pomnik ofiar pogromu

Przed 1939 r. w Jedwabnem mieszkało około 1,6 tys. Żydów. W 1939 r. Jedwabne wraz z całą Białostocczyzną znalazło się pod okupacją radziecką, w czerwcu 1941 r. – pod okupacją niemiecką. 10 lipca 1941 r. do Jedwabnego przybyła grupa funkcjonariuszy niemieckich, którzy zachęcili polskich mieszkańców miasta do wystąpienia przeciwko Żydom. Był to element szeroko zakrojonej niemieckiej akcji nakłaniania ludności świeżo opanowanych terenów do działań antyżydowskich (jej elementami były także pogromy na Litwie i zachodniej Ukrainie, dokonywane przez litewskich i ukraińskich nacjonalistów). Polacy z Jedwabnego i okolic podjęli tę inicjatywę. Żydzi zostali wypędzeni z domów i zgromadzeni na rynku, tam znęcano się nad nimi, a następnie zaprowadzono ich do jednej ze stodół. Stodoła została podpalona wraz ze znajdującymi się w niej ludźmi. Podobne pogromy, choć na mniejszą skalę, odbyły się w sąsiednich miasteczkach Radziłów i Wąsosz (z inicjatywy tej samej grupy Niemców). Wydarzenia w Jedwabnem i okolicach miały wyjątkowy charakter. W innych częściach Polski, które przeszły spod okupacji radzieckiej pod niemiecką, do pogromów na podobną skalę doszło tylko na zachodniej Ukrainie, gdzie organizowali je nacjonaliści ukraińscy. Jedwabne leży w regionie, w którym przed 1939 r., czołową siłą polityczną była Narodowa Demokracja, szerząca hasła konsekwentnego antysemityzmu. Na to nałożyły się doświadczenia okupacji radzieckiej i rozpowszechniona opinia o komunizmie jako tworze żydowskim („żydokomuna”).