Majdanek – Państwowe Muzeum na Majdanku

Niemiecki obóz koncentracyjny KL Lublin, tak brzmiała jego oficjalna nazwa – położony w granicach Generalnego Gubernatorstwa (G.G) funkcjonował w okresie II wojny światowej na przedmieściach Lublina w latach 1941-1944. Był on miejscem zagłady kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Określenie „Majdanek” utworzone zostało przez mieszkańców od sąsiadującej z obozem dzielnicy Lublina Majdan Tatarski. Do budowy KL Lublin przystąpiono jesienią 1941 r. na rozkaz szefa SS i policji III Rzeszy, Heinricha Himmlera. Realizację projektu nadzorował Odilo Globocnik, dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim, a równocześnie główny odpowiedzialny za przeprowadzenie „Akcji Reinhardt” – operacji masowej zagłady Żydów prowadzonej w G.G. Tak zwany generalny plan budowy obozu z 1942 r. przewidywał przyjęcie ok. 150 tys. więźniów i jeńców, ale planów tych nigdy w pełni nie zrealizowano. Ostatecznie Majdanek składał się z pięciu tzw. pól więźniarskich mogących pomieścić jednocześnie ok. 27 tys. osób, w tym jednego pola, na którym znajdował się lazaret dla byłych jeńców radzieckich, którzy przeszli na służbę niemiecką. Pod koniec jego funkcjonowania podlegało mu 5 podobozów.

Ponieważ nie zachowała się kompletna dokumentacja obozowa, niemożliwe jest dokładnej liczby więźniów oraz ofiar. Szacunki są bardzo różne. Według oficjalnych danych Muzeum na Majdanku przez obóz przeszło w sumie ok. 150 tys. osób, z czego ponad połowę stanowili Żydzi. Byli to głównie polscy Żydzi deportowani z Lubelszczyzny oraz z gett w Białymstoku i Warszawie. Wśród przywiezionych z zagranicy dominowali Żydzi słowaccy, a oprócz nich w obozie znajdowali się również Żydzi czescy, niemieccy, austriaccy, greccy francuscy oraz holenderscy. Drugą co do wielkości grupę więźniów tworzyli Polacy. Byli to więźniowie polityczni, ludzie zesłani za przewinienia wobec władz okupacyjnych, np. chłopi, którzy nie wypełnili dostaw kontyngentowych, ale również przypadkowe osoby zatrzymane w łapankach lub w odwecie za przeprowadzone przez partyzantów akcje dywersyjne oraz ludność cywilna z wysiedlanej przez Niemców Zamojszczyzny. W obozie więziono także przedstawicieli innych narodowości, w tym Białorusinów, Ukraińców, Rosjan (wśród których było wielu radzieckich jeńców wojennych), Niemców, Austriaków, Francuzów, Włochów oraz Holendrów. W porównaniu do innych obozów nazistowskich niemały odsetek osadzonych na Majdanku stanowiły żydowskie, polskie i białoruskie dzieci poniżej 16. roku życia.

Majdanek pełnił przede wszystkim funkcję obozu pracy niewolniczej. Więźniów zatrudniano przy rozbudowie oraz obsłudze obozu, w znajdujących się na jego terenie magazynach i warsztatach. Znaczna część więźniów pracowała na potrzeby niemieckich instytucji, zakładów i przedsiębiorstw SS na terenie Lublina. SS regularnie dokonywała w obozie selekcji, likwidując niezdolnych do pracy. Niektórych z deportowanych do obozu Żydów kierowano bezpośrednio po przybyciu na śmierć bez wpisywania do ewidencji. Taki los spotkał między innymi część mieszkańców getta na Majdanie Tatarskim, które powstało w wyniku likwidacji getta lubelskiego wiosną 1942 r. Z grupy 2-3 tys. osób zesłanych do obozu w kwietniu 1942 r. do pracy wyselekcjonowanych zostało jedynie 120-300 mężczyzn w sile wieku, pozostałych rozstrzelano w pobliskim lesie. Od września 1942 do września 1943 r. na terenie Majdanka działały komory gazowe, w których mordowano ludzi – przede wszystkim Żydów – za pomocą tlenku węgla oraz cyklonu B.

Do największej masowej egzekucji na Majdanku doszło 3 listopada 1943 r., kiedy to specjalne jednostki SS rozstrzelały 18 tys. Żydów – więźniów Majdanka i innych obozów pracy w Lublinie. Masakra była częścią szerszej akcji o kryptonimie „Erntefest” („Dożynki”), w ramach której dzień później wymordowano również żydowskich więźniów z obozów pracy przymusowej w Trawnikach oraz Poniatowej. Łącznie w dniach 3 i 4 listopada 1943 r. zgładzono ok. 42 tys. Żydów.

Na terenie obozu działały także grupy konspiracyjne. Jedną z nich była stworzona przez polskich więźniów politycznych organizacja „Orzeł” skupiająca ludzi o różnej orientacji politycznej. Dzięki kontaktom ze światem zewnętrznym więźniowie mogli również liczyć na wsparcie ze strony organizacji charytatywnych i społeczeństwa Lublina. Głównymi zadaniami obozowego ruchu oporu była samopomoc więźniarska oraz przekazywanie informacji o sytuacji w obozie na zewnątrz. Powiódł się również szereg ucieczek z obozu.

Zgodnie z najnowszymi wynikami badań naukowych na Majdanku zginęło blisko 80 tys. osób, w tym ok. 60 tys. Żydów. Pozostali to ofiary pochodzące z wielu krajów, wśród nich najliczniejsi byli Polacy, Białorusini i Ukraińcy, a w dalszej kolejności obywatele państw Europy Zachodniej. Ponad połowa ofiar zmarła w skutek złych warunków bytowania, głodu, pracy ponad siły, epidemii oraz złego traktowania. Pozostali zginęli w masowych egzekucjach lub w komorach gazowych.

Niemcy zlikwidowali obóz 22 lipca 1944 r., w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej. SS zniszczyła większość akt kancelarii obozowych oraz podpaliła jedno z krematoriów; w pośpiechu nie zdołano jednak rozebrać zabudowań obozowych i zatrzeć wszystkich śladów zbrodni. Większość więźniów została deportowana do innych, leżących bardziej na zachód obozów koncentracyjnych. Po wkroczeniu do obozu Armia Czerwona zastała na miejscu jedynie niewielką grupę więźniów. Majdanek był pierwszym oswobodzonym obozem koncentracyjnym. Jeszcze w okresie wojny (1944) oraz po jej zakończeniu w Polsce i w Republice Federalnej Niemiec toczyły się procesy przeciwko byłym członkom załogi SS z KL Lublin.

Zofia Wóycicka