Pruszków – Pomnik przywódców Państwa Podziemnego w Pruszkowie

Dom przy ul. Armii Krajowej 7 w Pruszkowie, w którym 27-28 marca 1945 r. zostało aresztowanych przez NKWD 15 z 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, sądzonych w czerwcu 1945 r. w pokazowym tzw. procesie szesnastu. Po upadku powstania warszawskiego polskie władze cywilne: wicepremier Jan Stanisław Jankowski wraz z trzema ministrami tworzącymi Krajową Radę Ministrów oraz członkowie Rady Jedności Narodowej (RJN), opuściły miasto wraz z ludnością cywilną, wznawiając działalność w konspiracji. W ten sam sposób wyszedł z Warszawy mianowany przez idącego do niewoli gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”, dowódcą AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”. Po rozpoczęciu styczniowej ofensywy Armii Czerwonej gen. Okulicki rozwiązał AK, pozostawiając w konspiracji część jej struktur organizacyjnych. W konspiracji pozostały także struktury cywilne Polskiego Państwa Podziemnego, ze względu na nieuznawanie rządu RP na emigracji przez władze ZSRR. Po ogłoszeniu uchwał konferencji w Jałcie przesądzających pozostanie Polski w radzieckiej strefie wpływów, ale także zakładających rozszerzenie komunistycznego rządu w Polsce o polityków z kraju i przeprowadzenie wolnych wyborów, RJN zaakceptowała rozstrzygnięcia jałtańskie, zamierzając wziąć udział w ich realizacji. W marcu 1945 r. dowódca AK i delegat rządu otrzymali zaproszenie od wojskowych władz radzieckich na rozmowy. Na spotkanie w Pruszkowie, w willi przy ówczesnej ul. Pęcickiej 3, udali się wszyscy członkowie Krajowej Rady Ministrów wraz z wicepremierem Jankowskim i RJN oraz – niechętnie i pod silnym naciskiem radzieckim – gen. Okulicki. Wszyscy oni zostali aresztowani przez NKWD, które zorganizowało akcję, i przewiezieni samolotami do Moskwy. Tam, po ciężkim śledztwie, zostali skazani w pokazowym procesie (trwającym od 18 do 21 czerwca 1945 r.) na kary od 4 miesięcy do 10 lat więzienia. Celem zarówno porwania, jak i procesu było m.in. uniemożliwienie autentycznym przedstawicielom Polski włączenia się do jawnego życia politycznego i współtworzenia nowego rządu. Spośród skazanych w procesie szesnastu w radzieckich więzieniach zmarli gen. Okulicki, wicepremier Jankowski i Stanisław Jasiukowicz.

Tadeusz Rutkowski