Warszawa – Cmentarz Powstańców Warszawy i Pomnik „Polegli – Niepokonani”

Po wybuchu powstania część terytorium Woli została opanowana przez oddziały powstańcze. 5 sierpnia 1944 r. na dzielnicę tę rozpoczęła natarcie grupa gen. Heinza Reinefartha złożona z oddziałów policyjnych, w tym pułku SS Oskara Dirlewangera złożonego z kryminalistów. Bezpośrednim celem niemieckiego uderzenia było odblokowanie sił odciętych w tzw. dzielnicy rządowej w centrum Warszawy. Zgodnie z rozkazem Heinricha Himmlera, nakazującym niebranie jeńców i „zniszczenie dziesiątków tysięcy” mieszkańców Warszawy, oddziały niemieckie na zdobytych terenach dokonywały masowych mordów ludności cywilnej. W dniach 5-6 sierpnia w zbiorowych egzekucjach zginęło ok. 38 tys. mieszkańców dzielnicy. Największe egzekucje miały miejsce m.in. w fabryce Zakładów Ursus przy ul. Wolskiej 55 (kilka tysięcy osób), fabryce Franaszka na Wolskiej 43 (ok. tysiąca osób), przy ulicach: Młynarskiej 2 (ok. tysiąca osób), Górczewskiej róg Moczydła (kilka tysięcy ludzi), Wolskiej 78 (ok. 3 tys.), Wolskiej 105-109 (ok. 2 tys.), Wolskiej 122/124 (ok. 700 osób), parku Sowińskiego – Wolska 130/132 (ok. tysiąca osób), kościele św. Wawrzyńca przy Wolskiej 140a (kilkaset osób), cmentarzu prawosławnym przy ul. Wolskiej 140 (od kilkuset do 1,5 tys. osób). Po zajęciu Woli przez wojska niemieckie liczba masowych egzekucji znacznie się zmniejszyła. Dowództwo niemieckie podjęło wówczas decyzję o ewakuacji ludności cywilnej, ze względu na zbytnie zaabsorbowanie oddziałów mordowaniem oraz chęć wyzyskania ludności Warszawy jako siły roboczej. Nadal jednak rozstrzeliwano wysegregowanych spośród ewakuowanej ludności powstańców i osoby pochodzenia żydowskiego. Zbiorowych mordów dokonywano także w innych częściach miasta, zwłaszcza w Śródmieściu i na Starym Mieście. Ciała zamordowanych zostały następnie w sierpniu i wrześniu spalone przez tzw. Verbrennungskommnado, w celu zatarcia śladów. Po wojnie w 1945 r. przy Cmentarzu Wolskim, między ul. Wolską i Sowińskiego założono cmentarz Powstańców Warszawy. W 177 mogiłach pochowano ok. 40 tys. ekshumowanych powstańców i cywili. W mauzoleum pochowano 12 ton prochów ok. 50 tys. ludzi zamordowanych i spalonych na Woli i w innych miejscach Warszawy. Osobne kwatery poświęcono żołnierzom polskim poległym w 1939 r., ofiarom „Pawiaka” oraz Żydom rozstrzeliwanym w latach 1940-1943 na stadionie „Skry” przy ul. Okopowej.

Tadeusz Rutkowski