Warszawa – Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów

Zespół kamieni i tablic pamiątkowych zbudowany w 1988 r. Trakt wiedzie ulicami Zamenhofa, Dubois i Stawki, łącząc dwa miejsca pamięci istniejące wcześniej: pomnik Bohaterów Getta wraz z kopcem z tablicą pamiątkową wzniesionym w miejscu dawnego domu przy ulicy Miłej 18, w którym znajdował się sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej podczas powstania w getcie warszawskim oraz pomnik – Mur Umschlagplatz wzniesiony jako część traktu. Kamienie na trakcie upamiętniają wojskowych i politycznych przywódców powstania w getcie warszawskim (Mordechaj Anielewicz, Paweł Frenkel, Michał Klepfisz, Józef Lewartowski, Meir Majerowicz, Frumka Płotnicka, Arie Wilner) oraz pracujących w getcie działaczy społecznych (poeta Icchok Kacenelson, pedagog Janusz Korczak, rabin Icchak Nyssenbaum, historyk Emanuel Ringelblum). Upamiętniono też postać Szmula Zygielbojma, członka Rady Narodowej w Londynie (polskiego parlamentu na uchodźstwie), który 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, protestując przeciwko bierności mocarstw Zachodu w obliczu zagłady Żydów. Elementem traktu są także tablice na ścianach budynków przy ul. Stawki (w jednym z nich przetrzymywano Żydów przed wywózką do obozu zagłady, w drugim mieściła się komenda gestapo). Projektantami traktu są Stanisław Jankowski, Marek Moderau i Zbigniew Gąsior.

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie – pomnik odsłonięty 19 kwietnia 1948 r., w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, niedaleko rogu ulic Zamenhofa i Anielewicza (dawnej Gęsiej) na obszernym placu powstałym po usunięciu ruin, na terenie byłego getta. Inicjatorem wzniesienia pomnika był Centralny Komitet Żydów w Polsce, a jego autorem żydowski rzeźbiarz zamieszkały we Francji Natan Rappaport (otoczenie architektoniczne pomnika zaprojektował Leon Marek Suzin). Pomnik ma kształt kamiennej steli (zbudowanej ze skandynawskiego bazaltu przywiezionego do Warszawy przez Niemców i przeznaczonego na pomnik zwycięstwa), w którą wmurowana jest ekspresyjna rzeźba przedstawiająca grupę bojowników. Na tylnej ścianie pomnika znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca pochód Żydów-wygnańców. Replika pomnika została ustawiona w siedzibie Yad Vaszem w Jerozolimie.

Część placu sąsiadująca z pomnikiem została przeznaczona pod budowę Muzeum Historii Żydów Polskich. W 2005 r. rozstrzygnięto konkurs na projekt budynku muzeum. Autorami zwycięskiego projektu są architekci fińscy Ilmari Lahdelm i Rainer Mahlamäki. Muzeum, którego kamień węgielny położono w 2007 r., zostało otwarte w 2012 r.

Pomnik – Mur Umschlagplatz pomnik odsłonięty 19 kwietnia 1988 r. (w 45. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim) przy ulicy Stawki, na terenie dawnego Umschlagplatzu (placu przeładunkowego), z którego Niemcy wywozili warszawskich Żydów do obozu zagłady w Treblince. Pomnik stanowi zakończenie Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów, ma kształt podwórza otoczonego murem (projekt Hanny Szmalenberg i Władysława Klamerusa). Na murze wyryto 400 imion (żydowskich i polskich) noszonych przez wymordowanych Żydów.

Michał Czajka