Zamość – Rotunda Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny

Miejsce upamiętnienia zbrodni niemieckich w dawnej działobitni twierdzy zamojskiej, zwanej Rotundą, przy ul. Męczenników Rotundy (na lewo za Bramą Szczebrzeską (ul. Szczebrzeska).

Po kampanii wrześniowej Niemcy rozstrzeliwali tu pojedyncze osoby, począwszy od października 1939 r. W 1940 r. utworzono w Rotundzie więzienie śledcze zamojskiego gestapo – Gefangenen-Durchgangslager Sipo, podlegające policji bezpieczeństwa w Lublinie. W okrągłym budynku o średnicy ok. 60 metrów znajdowało się 19 cel, rozmieszczonych wokół dziedzińca. Więziono tu głównie Polaków, Żydów i obywateli ZSRR. Od listopada 1942 r. do sierpnia 1943 r. Rotunda pełniła funkcję obozu przesiedleńczego dla Polaków wysiedlanych z terenu Zamojszczyzny. Oblicza się, że w latach 1940-1944 przez więzienie przeszło ok. 50 tys. ludzi. Z powodu fatalnych warunków sanitarnych śmiertelność wśród więźniów była bardzo wysoka. Do codzienności należało również wykonywanie wyroków śmierci na więźniach. Jednakże z powodu palenia zwłok zamordowanych trudne jest ustalenie dokładnej liczby ofiar – szacuje się ją na ok. 8 tys. W miejscu dawnego więzienia i obozu znajduje się obecnie otwarte w kwietniu 1947 r. Muzeum Rotundy oraz cmentarz. W muzeum odtworzono dawny wygląd cel. Poszczególne pomieszczenia poświęcono pamięci ofiar terroru przede wszystkim na Lubelszczyźnie oraz poszczególnym grupom społecznym więzionym w Rotundzie (harcerzom, prawnikom, kupcom, księżom katolickim itd.). W kilku celach znajduje się także ekspozycja poświęcona dziejom Zamojszczyzny w II wojnie światowej. Przy wejściu na dziedziniec Rotundy eksponowane są dwa skrzydła pierwotnej bramy drewnianej z napisem : „Gefangenen-Durchganglager Sicherheitspol”. Za bramą, po lewej stronie, przed rumowiskiem zbombardowanej celi, znajduje się niewielki teren wydzielony przez Niemców zasiekami z drutu kolczastego, z tablicą upamiętniającą miejsce masowych egzekucji.