Miejsca pamięci II wojny światowej w Polsce i w Niemczech
Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży (PNWM) proponuje Państwu bazę danych, która będzie regularnie uzupełniana i aktualizowana, poświęconą miejscom pamięci drugiej wojny światowej i jej ofiar. Chcemy zapoznać Państwa z zarysem dzisiejszego „krajobrazu pamięci” w obu krajach. Pomysł tego przedsięwzięcia narodził się podczas pracy nad publikacją PNWM „Polska – Niemcy. Wojna i pamięć”. Baza danych ułatwi planowanie i wybór miejsc pamięci wszystkim, przygotowującym wizytę w miejscu pamięci w ramach polsko-niemieckiego spotkania młodzieży lub planującym uczynić drugą wojnę światową i jej skutki głównym lub częściowym tematem wymiany.
Poniżej zostanie krótko przedstawiony spis miejsc pamięci i problemów związanych z takim projektem. Zgodnie z zakresem działalności PNWM wybrane zostały te miejsca pamięci, które znajdują się na dzisiejszych terytoriach Polski i Niemiec. W związku z tym zabraknie tu opisów takich ważnych miejsc pamięci, jak były obóz koncentracyjny Natzweiler-Struthof (www.struthof.fr) we Francji, czy Mauthausen-Gusen (www.mauthausen-memorial.at) w Austrii, w których również zginęło wielu więźniów pochodzenia zarówno polskiego, jak niemieckiego. To samo dotyczy getta Theresienstadt (www.ghetto-theresienstadt.info), które znajduje się na terenie Czech. Z drugiej strony wspomniane ograniczenie geograficzne wyklucza te miejsca pamięci, które z uwagi na przesunięcie granic Polski ze wschodu na zachód znalazły się na dzisiejszym terytorium Litwy, Ukrainy lub Białorusi, a mają istotne znaczenie dla pamięci zbiorowej Polaków. Ograniczenie to było jednak koniecznie dla obecnych rozmiarów projektu, choć oczywiście nie wykluczamy możliwości poszerzenia listy w przyszłości. Proponowany przez nas wybór obejmuje zarówno niewielkie, stosunkowo mało znane miejsca pamięci, w których dziś znajdują się zazwyczaj tylko niepozorne tablice pamiątkowe lub małe pomniki przypominające o popełnionych tam potwornych zbrodniach, jak i znane miejsca pamięci, posiadające obszerne oferty pedagogiczne.
Szczególnie polskie miejsca pamięci obecne na liście mają różnorodny charakter. Uwzględniono bowiem miejsca, w których pielęgnuje się pamięć o:
- polskich żołnierzach poległych w latach 1939 i 1944–45,
- ofiarach zbrodni hitlerowskich na ludności cywilnej,
- Żydach europejskich pomordowanych w niemieckich obozach zagłady oraz w gettach znajdujących się na terytorium Polski,
- polskim ruchu oporu o różnych zapatrywaniach politycznych wobec okupantów niemieckich i radzieckich,
- ofiarach konfliktów narodowościowych z czasów okupacji,
- ofiarach niebędących Polakami z ówczesnego terytorium Niemiec oraz
- ofiarach zbrodni z okresu bezpośrednio po wojnie.
Na liście obecne są również poszczególne cmentarze radzieckie i pomniki ku chwale poległych żołnierzy radzieckich oraz radzieckich więźniów i jeńców, o których często się dziś zapomina.
Poszczególne teksty opisują, jakiemu wydarzeniu dane miejsce pamięci jest poświęcone – popełnionej tu zbrodni, czy rozegranej bitwy – oraz prezentują formy ich upamiętniania (muzea, wystawy, pomniki, tablice pamiątkowe itd.). Teksty zawierają również wskazówki praktyczne: godziny zwiedzania, dojazd, informacje w Internecie oraz, w miarę dostępności, ofertę pedagogiczną.
Formy i priorytety upamiętniania zarówno w Polsce, jak i w Niemczech ulegają z upływem lat zmianom. Dlatego też w wielu przypadkach widać, na jakie trudności narażone są próby wolnego od wpływu ideologii i polityki opisu wszystkich grup ofiar. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że niektóre obozy czy więzienia zmieniły swą funkcję i po wyparciu Niemców zostały przez władze komunistyczne zapełnione ich przeciwnikami, często niedawnymi bojownikami o wolność. W przypadku polskich miejsc pamięci należy również dokonywać wyraźnego podziału na różne etapy ich powstawania, które wywarły i wciąż wywierają istotny wpływ na kształt danego miejsca pamięci: etap „żywej pamięci” (lata 1944–1948), a następnie stalinizmu (1949–1955), podczas którego konsekwentnie ignorowano ofiary oporu obywatelskiego (Armia Krajowa). Kolejny, trzeci etap (1956–1989), charakteryzował się ostrożnym poszerzaniem spektrum upamiętnianych ofiar i wreszcie czwarty – wzmożonej, ale i kontrowersyjnej przebudowy „krajobrazu miejsc pamięci” po 1989 roku.
Dyskusje te, krótko wspomniane w tekstach, po dziś dzień prowadzą do licznych zmian w charakterze miejsc pamięci. Dochodzą również nowe, symboliczne miejsca pamięci, takie jak Pomnik Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie czy Muzeum Powstania Warszawskiego. Niektóre z miejsc pamięci są jeszcze w fazie planów – wymienić tu można Muzeum Żydów Polskich w Warszawie, Muzeum Drugiej Wojny Światowej w Gdańsku, a także budzące liczne kontrowersje Centrum Upamiętniania i Dokumentacji „Widoczny znak przeciw ucieczce i wypędzeniom” w Berlinie. Z drugiej strony lektura tekstów skłania do refleksji, z jak znacznymi finansowymi, osobowymi oraz pedagogicznymi nakładami pracy związane jest zachowanie obecnych miejsc pamięci i utrzymywanie ich w dobrym stanie.
Okupacja hitlerowska i druga wojna światowa oraz różnorodne, często kontrowersyjne formy upamiętniania tych wydarzeń stanowią do dziś istotny aspekt stosunków polsko-niemieckich. Dlatego też celem PNWM jest rozbudzenie – również poprzez niniejszy wykaz miejsc pamięci – zainteresowania tym tematem wśród uczestników polsko-niemieckich spotkań młodzieży, a ponadto uchronienie przed zapomnieniem wielu mniejszych, często zupełnie nieznanych miejsc cierpienia wielu ludzi.
Jako motto niech posłuży nam strofa z wiersza Adama Asnyka (1838–1897) do młodych:
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie sami doskonalsze wznieść;
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy
I miłość ludzka stoi tam na straży,
I wy winniście im cześć!
Przy przygotowywaniu prezentowanych Państwu opisów korzystaliśmy ze wskazówek i uwag krytycznych wielu pracowników miejsc pamięci. Jesteśmy im za nie bardzo wdzięczni. Jednocześnie prosimy wszystkich użytkowników strony internetowej o przesyłanie nam wszelkich uwag, poprawek i uzupełnień, dzięki czemu będziemy mogli je uaktualniać i rozbudowywać.
Matthias Barelkowski / Christoph Kreutzmüller